Documentaire van Philip Gröning, 2005.
Een internationale coproductie tussen Frankrijk, Zwitserland en Duitsland.
Een intiem portret van het dagelijkse leven van de Kartuizermonniken van la Grande Chartreuse, een klooster gelegen hoog in de Franse Alpen.
Als stilteliefhebster, die houdt van alleen-zijn en eenvoudig leven, blijft deze documentaire me ook bijna 20 jaar later beklijven. Het herinnert me telkens weer aan mijn eigen verblijf in het kluizenklooster bij de monialen van Opgrimbie. Een zalige en, tegelijkertijd, confronterende ervaring, waaruit ik veel geleerd heb over de effecten die innerlijke en uitwendige stilte op mij hebben. Helend en catharsis.
Stilte in beeld brengen
Net als de kartuizers zelf, die een strikte discipline van stilte volgen, is de film zonder verklarende voice-overs, interviews of enige vorm van commentaar. Er is ook geen partituur of soundtrack toegevoegd om de emoties van de kijker te versterken of te sturen.
De film bestaat geheel uit beelden en geluiden van het monastieke leven, het ritme van werk en gebed weerspiegelen, dag en nacht, winter en lente. Op deze manier laat Gröning de toeschouwer niet zozeer zien hoe een klooster is; hij portretteert zo een persoonlijke ontmoeting met de ontberingen en geneugten van het contemplatieve leven.
Een ander tijd- en ruimtegevoel
Toen de kartuizers met het voorstel rond de documentaire benaderd werden, zeiden ze geen ja en ook geen nee. In plaats daarvan zeiden ze in feite: “Laten we bij je terugkomen.” Ze wilden wat tijd om erover na te denken – een decennium of langer, zeiden ze. Het duurde uiteindelijk zestien jaar voordat de kartuizers eindelijk terug naar Gröning kwamen en zeiden dat ze nu klaar waren – als de filmmaker nog geïnteresseerd was. En dat was hij.
Dit achtergrondverhaal bij Die Grosse Stille – verteld in een naschrift aan het einde van de film – is meer dan een pittoreske anekdote. Het is een veelzeggend inzicht in een wereld waarin tijd heel anders wordt beleefd, dan in de dagelijkse wereld waarin we leven.
Er is niets “overhaast” of lukraak aan de kartuizers. Ze leven doelbewust, in elke betekenis van het woord, en de zestien jaar die Gröning op goedkeuring wachtte om te filmen, waren in zekere zin het begin van zijn gewenning aan de kartuizergevoeligheid en het begin van de draagtijd van de film.
Het absolute (minimum) verbeeld
De documentaire is een esthetische poging om het absolute allereerst te benaderen door het niet-essentiële, het oppervlakkige, het overbodige weg te halen. In plaats van te vertrouwen op filmische trucs om de emoties te manipuleren, creëren ze door middel van filmische terughoudendheid ruimte voor de kijker om over grotere levensvragen na te denken in plaats van simpelweg te reageren op stimuli. Grönings film is het toppunt van verheven minimalisme – pure cinema, los van de technieken van andere kunstvormen zoals literatuur of theater.
Er zit wel structuur in de tijd, maar er wordt geen verhaal verteld. Er zijn terugkerende personages, maar geen karakterontwikkeling of psychologische inzichten. Er is weinig spraak en bijna geen dialoog (met uitzondering van een paar scènes die de wekelijkse excursies van de monniken vanuit het klooster documenteren wanneer ze vrijuit mogen praten). Afbeeldingen worden niet uitgelegd en zijn niet altijd vanzelfsprekend.
De film vertelt je niet dat de kartuizers hun cellen slechts drie keer per dag verlaten, voor liturgische diensten en de mis, of dat de kloosters geen retraitanten en geen bezoekers ontvangen, behalve familie en verwanten een of twee keer per jaar. U zult zien dat maaltijden aan de cellen worden afgeleverd via een doosachtig hokje, maar je realiseert je misschien niet dat de monniken nooit elkaars cellen binnengaan. Hoewel ze in gemeenschap leven, zijn de kartuizers meer kluizenaarsachtig dan andere religieuze gemeenschappen, met meer nadruk op eenzaamheid.
Je zult de monniken samen zien eten in de refter, maar weet dat ze dat maar één keer per week doen, op zondag, of dat de speciale excursies vanuit het klooster, de enige keer zijn dat ze vrijuit mogen spreken met elkaar.
Zo weinig concessie doet Gröning aan intellectuele nieuwsgierigheid, dat het enige waar de kartuizers het meest bekend om zijn – de groene en gele Chartreuse-likeuren, die de monniken maken om hun kloosters te ondersteunen – niet eens in beeld verschijnen. “Het produceren van de likeur”, voegt de regisseur eraan toe, “is in het leven van de monniken van zeer ondergeschikt belang.”
Laat de film jouzelf worden
“Leven met de monniken,” zegt Gröning, “het verrassende was om te zien hoeveel geloof ze hebben – geloof in de zin van vertrouwen, van volledig vertrouwen dat ze als kinderen in de armen van hun moeder zijn. Ze hebben het gevoel dat ze in de handen van God zijn, en dat is goed. Subliem zelfs.”
Hoewel doordrongen van de katholieke betekenis, kan Die Grosse Stille een krachtige ervaring zijn voor ontvankelijke kijkers met verschillende religieuze achtergronden, of zelfs geen.
Wat zorgt ervoor dat een film met een religieus thema contact maakt met kijkers van verschillende perspectieven? “Vanuit het oogpunt van een filmmaker,” denkt Gröning, “als je serieus neemt wat je ziet, als je het echt serieus neemt, en je je echt afvraagt wat het met jou te maken heeft, en als je onderzoekt en jezelf blootstelt aan dat en in de leegte springt en laat de film zichzelf worden, dan heb je uiteindelijk iets dat heel universeel is, omdat het zo persoonlijk is.”
Deze documentaire ontvankelijk bekijken is een transformerende ervaring – een ervaring die jou in een andere staat zal achterlaten,
- door op een andere manier naar de wereld te kijken,
- door het overwegen van kleine veranderingen die je in je leven zou kunnen aanbrengen, kan je misschien tegemoetkomen aan de geest van wat je hebt ervaren.
Het blijft een eeuwig mooi werk.
